Sociale psychologie en vertrouwen in de overheid
Vertrouwen in de overheid is een cruciaal element voor een goed functionerende democratie. Toch was het vertrouwen in de Tweede Kamer en de regering vlak voor de val van het kabinet in 2023 erg laag: 43% van de Nederlanders vond dat de overheid onvoldoende naar burgers luistert en bijna 60% vond dat de politiek onvoldoende opkomt voor mensen zoals zij (SCP, 2024). Deze dalende trend in vertrouwen in de overheid is sinds 2021 aan de gang. Een laag vertrouwen in de overheid kan leiden tot verschillende vormen van scepticisme, zoals klimaatscepticisme en wetenschapsscepticisme. Maar wat zorgt ervoor dat het vertrouwen in de overheid zo laag is? En welke sociaalpsychologische aspecten spelen hierin een rol?
De coronapandemie als voorbeeld
De coronapandemie bood een duidelijk voorbeeld van hoe vertrouwen in de overheid onder druk kan komen te staan. Veel burgers voelden zich niet gehoord en ervoeren een gebrek aan transparantie. Overheidsmaatregelen werden vaak als opgelegd ervaren, wat leidde tot weerstand. Dit verschijnsel staat bekend als reactance: wanneer mensen het gevoel hebben dat hun vrijheid wordt ingeperkt, hebben ze de neiging om zich hiertegen te verzetten.
Daarnaast speelde scepticisme een grote rol. Veel mensen vroegen zich af of de overheid wel het beste met hen voor had, vooral in groepen die het economisch of sociaal al moeilijk hadden (SCP, 2024). Dit wantrouwen leidde ertoe dat mensen actief op zoek gingen naar informatie die hun scepticisme bevestigde, een fenomeen dat bekend staat als confirmation bias.
Bovendien had de communicatie van de overheid soms een polariserend effect. Denk bijvoorbeeld aan de uitspraak van minister Grapperhaus: “Mensen die zich niet aan de regels houden zijn aso’s”. Dergelijke taal kan het wantrouwen vergroten in plaats van verminderen.
Hoe kun je weerstand tegengaan?
Uit de sociale psychologie blijkt dat weerstand op verschillende manieren kan worden verminderd:
- Door als overheid duidelijk uit te leggen waarom bepaalde keuzes worden gemaakt en welke argumenten hieraan ten grondslag liggen.
- Door te erkennen dat maatregelen niet altijd prettig of voordelig zijn voor iedereen.
- Door transparant te zijn over het besluitvormingsproces en het betrekken van burgers hierbij.
Wanneer burgers begrijpen hoe beslissingen tot stand komen en zien dat hun input wordt meegenomen, kan dit bijdragen aan een groter vertrouwen in de overheid.
Rechtvaardigheid
Naast weerstand speelt ook rechtvaardigheid een belangrijke rol bij vertrouwen.
- Distributieve rechtvaardigheid: worden middelen en voordelen eerlijk verdeeld
- Procedurele rechtvaardigheid: worden beslissingen op een eerlijke manier genomen
- Recognitieve rechtvaardigheid: word je erkend als persoon of sociale groep en voel je gewaardeerd, gerespecteerd en gezien?
Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau blijkt dat veel Nederlanders het gevoel hebben dat vooral anderen voordelen hebben van het huidige overheidsbeleid. Met name burgers met een lager inkomen, slechtere gezondheid en tekort aan andere hulpbronnen kunnen minder goed meedoen en hebben minder vertrouwen in de overheid (SCP, 2023 & 2025).
Daarnaast wordt de Nederlander nog onvoldoende betrokken bij het ontwerpen van beleid. Mensen ervaren meer procedurele rechtvaardigheid wanneer ze inspraak hebben in het besluitvormingsproces en daarbij hun mening mogen geven over de te nemen beslissing.
Karin van Oudenhoven, sociaal psycholoog en directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau, pleit in haar essay Overheid, geef burgers een gelijkwaardige rol (2024) voor het betrekken van burgers bij het ontwerpen van beleid. Dit zou niet alleen de ervaren rechtvaardigheid verbeteren, maar ook het begrip vergroten voor de complexiteit van beleidsvorming. Wanneer burgers zien hoe lastig het is om beleid te maken dat voor iedereen werkt, kan dit het draagvlak vergroten.
Erkenning van burgers
Ten slotte draagt het echt luisteren naar- en erkennen van burgers en hun omstandigheden bij aan vertrouwen, schrijven Michèlle Bal en Martijn Stok in Vertrekken vanuit vertrouwen (2024). Momenteel hebben verschillende groepen Nederlanders het gevoel dat zij onvoldoende worden erkend. Denk aan Nederlanders met een migratieachtergrond, Nederlanders met een praktische opleiding en inwoners van het platteland (COB, SCP). Beleid maken samen met deze burgers is daarom een cruciale stap om het vertrouwen in de overheid te herstellen.
Conclusie
Er zijn verschillende sociaalpsychologische factoren die vertrouwen van burgers in de overheid positief of negatief beïnvloeden. Als we het vertrouwen willen herstellen, is het essentieel om inzichten uit de sociale psychologie toe te passen. Organisaties zoals de Belastingdienst en het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) zetten hier al stappen in.
Meer informatie hierover is te vinden via:
Word lid of log in
- Krijg exclusief toegang tot een schat aan informatie: van vakinhoudelijke webinars en evenementen tot aan kosteloos advies bij beroepsethische dilemma’s
- Onderscheid jezelf als professional met onze registraties en merknamen
- Je belangen worden behartigd in Den Haag en je draagt bij aan het bewaken van de kwaliteit van de beroepsuitoefening en de positie van de psychologen
- Ontvang Tijdschrift de Psycholoog
- En meer